انتشارات تیسا
فرصتی برای گسترش افکار؛ فعال در حوزه چاپ و نشر کتابهای علوم انسانی.
غرب در داستان ایرانی
در آینه‌ی ایرانی پژوهشی دقیق و مسئله‌مند درباره‌ی بازنمایی‌های تصویر غرب و غربی در ادبیات داستانی فارسی است. «غرب» یکی از مفاهیم کلیدی تفکر ایرانی قرون اخیر بوده است که پس از انقلاب مشروطیت از طریق قرار گرفتن روی یک ایهام و دلالت چندگانه، هم شرقِ شرق‌شناسان، هم شرقِ اشراقیون و هم شرقِ سوسیالیستی را در بخش مهمی از تاریخ ایرانِ پس از مشروطه علیه مصادیق خود بسیج کرده است. کتاب در آینه‌ی ایرانی چنانکه در پانوشت ۳۲ فصل چهارم کتاب ذکر شده است، در چاپ نخست آن به زبان انگلیسی به دلیل اشاره‌ای مربوط به همکاری سرویس‌های اطلاعاتی انگلیس و امریکا در کودتای مرداد ۱۳۳۲/اوت ۱۹۵۳ تحت فشار دولت انگلیس از بازار کتاب جمع‌آوری شده است. اما با فاصله‌ای اندک دو ترجمه از آن به فارسی صورت گرفته است. در آینه‌ی ایرانی در ۱۹۹۳ نوشته شده است. نویسنده در پیش‌گفتار کتاب، نخستین بارقه‌های این پژوهش را به نیمه‌ی نخست دهه‌ی ۱۹۸۰ میلادی باز می‌گرداند و کوشش خود را تحت تأثیر نظریه‌ی شرق‌شناسی ادوارد سعید معرفی می‌کند. ترجمه‌ی مهدی نجف‌زاده ویراسته‌ی ترجمه‌ی دیگری است که خود او سابقاً از این کتاب منتشر کرده بوده است. محمدرضا قانون‌پرور، ادبیات داستانی فارسی از زمان نگارش سفرنامه‌های ایرانیان درباره‌ی روسیه، اروپا و امریکا تا داستان‌های کوتاه و رمان‌های شناخته شده‌ی متأخرتر ـ‌عمدتاً تا زمان انقلاب اسلامی‌ـ مورد ملاحظه قرار داده است و بنا به نحوه‌ی مواجهه با غرب و شخصیت‌های غربی در نوشتار منثور مورد بررسی، آن‌ها را طبقه‌بندی کرده است. نخستین نگرش‌های توصیفی از غرب را تحت عنوان «شناخت ناشناخته»، نگرش انتقادی به خود را تحت عنوان «غرب در مقام مقایسه»، نگرش بدبینانه و نفرت‌آمیز را تحت عنوان «تأثیر بیگانه‌هراسی»، نگرش بینابینی و خاکستری به غرب را زیر عنوان «تصاویر تَرَک‌خورده» و نمونه‌های آثار داستانی پس از انقلاب اسلامی را زیر عنوان «واکنش‌های پساانقلابی» بررسی کرده است. پژوهش قانون‌پرور از حیث محدوده‌ی موضوع و انصاف و جامعیتی که در تبیین جایگاه غرب در ادبیات داستانی معاصر فارسی صورت داده است اثری نمونه است. در میان نثرهای غیرسفرنامه‌ای و غیرداستانی به غرب‌زدگی آل‌احمد و غربت غرب احسان نراقی اشاره می‌کند. قانون‌پرور دلالت‌های صریح به غرب و غربی را موضوع پژوهش قرار داده است به همین جهت از پرداختن به وجوه تمثیلی یا ایستارهای منفی نسبت به قشر کارمند یا شهرنشینان در مقام محصولات غرب اجتناب می‌کند. در بررسی سفرنامه‌ها و نخستین مواجهات نوشتار فارسی با «غرب»، مسیر طالبی، سفرنامه‌ی میرزا صالح شیرازی، حیرت‌نامه، مخزن الوقایع، سفرنامه‌ی حاج سیاح به فرنگ، سفرنامه‌ی شیکاگو معین‌السلطان و سفرنامه‌ی ابراهیم صحاف‌باشی بررسی شده‌اند. نویسنده کوشیده است نحوه‌ی برخورد با مظاهر گوناگون غرب را با توجه به جایگاه و پایگاه اجتماعی نویسندگان مد نظر قرار دهد. قانون‌پرور آغاز مواجهات انتقادی سوژه‌ی ایرانی با خود و با غرب را سفرنامه‌ی خیالی سیاحتنامه‌ی ابراهیم بیگ قرار می‌دهد. سپس نمونه‌هایی از این قسم مواجهه را در آثار جمال‌زاده، هدایت، محمد حجازی، علی اصغر حکمت و محمد مسعود بازیابی می‌کند. برخورد هراس‌آمیز با غرب را در نمونه‌های دایی جان ناپلئون پزشکزاد، سووشون دانشور، همسایه‌های احمد محمود، آثاری چند از آل احمد و دندیل ساعدی بررسی می‌کند. بررسی مواجهه‌ی تردیدآمیز و خاکستری با غرب را با داستان بلند اسمال در نیویورک حسین مدنی آغاز می‌کند و ظاهراً در قرار دادن یک اثر عامه‌پسند در میان بقیه‌ی آثار توجیهات روش‌شناختی دارد اما ناهمگونی این اثر بنا به نقل قول‌هایی که از آن آمده است با سایر آثار این فصل از سویی و نه چندان خاکستری بودن مواجهه‌ی طرح شده در آن با غرب از سوی دیگر مثل یک علامت سؤال در کل پژوهش باقی می‌ماند. در کنار کتاب حسین مدنی، «آقا جولو»ی ناصر تقوایی، ترس و لرز ساعدی، «برج تاریخی» خسرو شاهانی، «عید ایرانی‌ها»ی دانشور، «اسب چوبی» چوبک و چند داستان کوتاه دیگر بررسی می‌شود. توجه قانون‌پرور به داستان کوتاه به اندازه‌ی رمان قابل تقدیر است، در عین حال که نکته‌ی جالب توجهی است اینکه اغلب نگرش‌های خاکستری در داستان‌های کوتاه بروز داشته‌اند تا رمان. (این موضوعی است که به رغم آشکار بودن آن قانون‌پرور تحلیلی از آن ارائه نمی‌دهد.) در فصل «واکنش‌های پساانقلابی» بیش‌ترین تمرکز قانون‌پرور بر رازهای سرزمین من و در جنب آن آواز کشتگان براهنی است و پس از آن آثاری از محمود گلابدره‌ای و اسماعیل فصیح و برخی نویسندگان مغفول‌مانده‌ی دهه‌ی ۱۳۶۰ را بررسی می‌کند. اگر بنا باشد کاستی‌ای را در این پژوهش سراغ گرفت می‌توان غیاب مجموعه‌ای از داستان‌هایی را که جنبه‌ی روستایی یا غیرمرکزی بیش‌تری داشته‌اند مورد انتقاد قرار داد؛ با این تذکار که در بازه‌ی تاریخی مورد بررسی قانون‌پرور همواره جمعیت روستایی در ایران بر جمعیت شهری بیشی داشته است؛ از این جمله است آثار محمود دولت‌آبادی و نسیم خاکسار. در ویرایش کتاب نیز سهل‌انگاری‌هایی دیده می‌شود؛ در صفحه‌ی ۱۶۹، به جای دهه‌ی ۱۹۵۰ دهه‌ی ۱۳۵۰ ذکر شده است؛ همچنین در صفحه‌ی ۱۸۷ بازه‌ی عمر احمد کسروی ۱۹۹۰-۱۹۴۶ آمده است که ۱۸۹۰-۱۹۴۶ صحیح است. قانون‌پرور در پایان مواجهات ادبیات داستانی فارسی با مفهوم «غرب» را بازتاب سیر تاریخی و فرهنگی ایران معاصر برمی‌شمارد و بر گوناگونی آن تأکید می‌کند؛ در عین حال که از ارائه‌ی هر نوع نتیجه‌گیری غیرتوصیفی اجتناب می‌ورزد. و سرانجام باید گفت در برابر هر پژوهشی از این دست که در حد امکان موضوع مورد نظرش را به سرانجام رسانده است این پرسش طرح می‌شود که چگونه می‌توان آن را در مسیر پژوهش‌های دیگری در مقام اندوخته به‌کار گرفت.
ابوذر کریمی/ پژوهشگر و منتقد ادبی
