انتشارات تیسا

هنینک، مونیک۱۳۹۲، راهنمای بین‌المللی پژوهش گروه متمرکز برای علوم اجتماعی و علوم بهداشتی،مترجمان؛ فیضی، ایرج و طاهران، مهسا، تهران: تیسا، چاپ اول،۴۵۶ صفحه
مقدمه مترجمان
هرکدام از روش‌های پژوهش‌ کمّی و کیفی، مزایا و کاستی‌های خاص خود را دارند و لازم است در جای خود و متناسب با موضوع، هدف پژوهش‌ و جامعة مورد مطالعه، به‌کار روند. با وجود این، در پژوهش‌هایی که در کشور ما انجام ‌شده است یا می‌شود، گرایش و تأکید بیشتری بر استفاده از روش‌های کمّی است و بیشتر پژوهش‌هایی که در دانشگاه‌ها و سازمان‌های پژوهشی و کارفرمایی صورت می‌گیرد، از نوع پژوهش‌های کمّی است. برای توضیح علت یا معلول این وضعیت، تعداد زیادی کتاب، در زمینة این روش‌ها، تألیف یا ترجمه ‌شده است. این پژوهش‌ها، هنوز هم ضعف‌های نظری و روش‌شناختی زیادی دارند؛ اما با توجه به گسترش و فراگیر شدن آموزش روش‌های کمّی، نمی‌توان همة این ضعف‌ها را ناشی از اشراف‌نداشتن بر روش دانست؛ بلکه بخشی از آن، به سهل‌انگاری و پایبندنبودن به اقتضائات روش پژوهش‌ یا کافی‌نبودن منابع مالی و پشتیبانی از پژوهش،‌ مربوط است.
اخیراً، در نتیجة تأکید بر روش‌های کمّی و «پرسش‌نامه‌گرایی افراطی»[۱] و استفادة فراوان از آنها، از طرفی و نتایج سطحی این پژوهش‌ها از طرف دیگر، جریان و تمایل فراگیر و روبه‌رشدی به سوی روش‌های کیفی ایجاد شده است و اندک‌اندک، بر تعداد کتاب‌ها و منابع روش کیفی، افزوده شده است؛ بااین‌حال، منابع موجود، عموماً فارغ از پرداختن به جزئیات، نحوه و مراحل اجرا، فقط به معرفی کلّی این روش‌ها اکتفا کرده‌اند. متأسفانه، این وضعیت باعث شده است که به احساس نیاز به وجود آمده، پاسخ مناسبی داده نشود و در نتیجه، اکثر پژوهش‌هایی که به‌صورت کیفی انجام می‌شوند، حتی ضعف‌ها و نقص‌های بیشتری نسبت به پژوهش‌های کمّی داشته باشند.
با مطالعة برخی از پژوهش‌های کیفی، چنین به‌نظر می‌رسد که گویا پژوهش‌های کیفی، رها از قیدوبندها و اقتضائات روشی هستند. مجریان این پژوهش‌ها در هنگام جمع‌آوری اطلاعات، از قیدوبندهای روشی نظیر آنچه در روش‌های کمّی وجود دارد (مانند نمونه‌گیری، حجم نمونه و غیره)، خود را آزاد تصور می‌کنند و فقط با چند مصاحبه، ادعا می‌شود که به اشباع تئوریک رسیده‌اند. در مرحلة تحلیل نیز خبری از تحلیل‌ها و تفسیرهای عمیق نیست و از سبک و منطق تحلیل‌های کمّی استفاده می‌شود و نهایتاً، باز همان نتایج سطحی عاید می‌شود؛ با این تفاوت که اگر در روش‌های کمّی، دست‌کم تعمیم همین نتایجِ سطحی امکان‌پذیر بود، در اینجا، همین امکان نیز وجود ندارد.
بخش مهمی از دلایل بی‌توجهی و استفاده‌نکردن از روش‌های کیفی یا استفادة نادرست از آنها، علاوه بر مشکلات اجرایی و حساسیت و ظرافت بسیار روش‌های کیفی، اشراف‌نداشتن به این روش‌ها، نداشتن تبحر کافی در این خصوص و کمبود منابع علمی دقیق و کاربردی است؛ منابعی که علاوه بر کلیات و مبانی، به نحوة اجرا، جزئیات و دقایق اجرا هم پرداخته باشند. درحال‌حاضر که در بین دانشگاهیان و محققان، گرایش به انجام دادن پژوهش‌های کیفی، بیش از گذشته و همچنان در حال افزایش است، نبودن منابع علمی دقیق و کاربردی در این زمینه، بیشتر احساس می‌شود.
کتاب حاضر، کتابی کاملاً کاربردی است که با تأکید بر زمینه و شرایط کشورهای درحال‌توسعه تهیه شده است. در این کتاب، مراحل مختلف اجرای روش گروه متمرکز، به‌طور دقیق و تفصیلی و کاملاً کاربردی و گام‌به‌گام شرح داده شده است. این کتاب، علاوه بر شرایطی که پژوهشگر و جامعه مورد مطالعه هم‌زبان هستند، در شرایط ناهمسانی زبانی و قومیتی پژوهشگر و جامعه مورد مطالعه، هم در سطح بین‌المللی (اجرای پژوهش در کشورهای دیگر) و هم در یک کشور دارای اقوام و زبان‌های مختلف (نظیر کشور ما) قابل استفاده است.
نویسندة کتاب، تجارب زیادی در آموزش و تدریس روش‌های کیفی و انجام دادن پژوهش‌های کیفی، در کشورهای مختلف توسعه‌یافته و درحال‌توسعه دارد. فصل‌های کتاب، بر اساس مراحل اجرای پژوهش گروه متمرکز تنظیم شده و هر مرحله، با جزئیات دقیق و مثال‌ها و نمونه‌های عملی بسیاری توضیح داده شده است.
امید است با ترجمة این کتاب، گامی به‌منظور شناسایی روش‌های پژوهش‌ کیفی و استفادة صحیح و اصولی از آن برداشته شود.
در پایان، لازم است از مدیران محترم ادارة کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران، آقایان دکتر محکی، دکتر عماری و به‌ویژه جناب آقای مجید شمسه که امکان ترجمة این کتاب را فراهم آوردند، سپاسگزاری کنیم. همچنین از راهنمایی‌های ارزندة ناظر محترم ترجمه، استاد ارجمند جناب آقای دکتر فرهنگ ارشاد، صمیمانه سپاسگزاریم.
مقدمه مولف
کتاب‌های زیادی دربارۀ اجرای «بحث گروهی متمرکز» وجود دارد؛ بااین‌حال، بیشتر متون با این فرض نوشته شده‌اند که پژوهش‌ گروه متمرکز، دررابطه‌با کشورهای غربی انجام می‌شود و به همین دلیل، این کتاب‌ها برای کسانی که پژوهش‌ گروه متمرکز را در کشور‌های درحال‌توسعه اجرا می‌کنند، چندان راهگشا نیست. بخش زیادی از اصول پژوهش‌ گروه متمرکز، فارغ از موقعیت و زمینه‌ای که در آن اجرا می‌شود، یکسان است؛ اما کاربرد عملی این اصول در کشورهای درحال‌توسعه، متفاوت است.
متون موجود دربارة اجرای گروه متمرکز در زبان دیگر، همچنین تهیة راهنمای بحثی مناسب به‌لحاظ فرهنگی، ترجمه، آموزش تیم میدانی، اخذ مجوزهای پژوهش‌، استفاده از ضبط‌صوت در مناطق محافظه‌کار و دیگر موضوعات عملی، محققان را راهنمایی نمی‌کند؛ در نتیجه، کاربران کم‌تجربة این روش، مطمئن نیستند چطور باید اصول پژوهش‌ گروه متمرکز را در کشورهای درحال‌توسعه به‌کار ببرند. متأسفانه، معمولاً این ابهامات، به فقدان عمق علمی و ناگزیر، یافته‌های بی‌کیفیت ختم می‌شوند.
دانش تجربی درخور توجهی در بین کسانی که پژوهش‌ گروه متمرکز را در سطح بین‌المللی اجرا کرده‌اند، وجود دارد؛ همچنین دستورالعمل‌های پذیرفته‌شده و شیوه‌های رایجی برای کاربرد این روش و مدیریت موقعیت‌های دشوار وجود دارد؛ اما بیشتر این دانش، منتشر نشده است و بنابراین کسانی که می‌خواهند پژوهش‌ گروه متمرکز را برای اولین‌بار و در کشورهای درحال‌توسعه اجرا کنند، نمی‌توانند از این دانش استفاده کنند. این کتاب، پاسخی به درخواست‌های محققان و دانشجویانی است که توصیه‌هایی برای اجرای بحث گروهی متمرکز، به‌ویژه در زمینة کشورهای درحال‌توسعه می‌خواهند، تا با کمک آن، بدانند که آیا در مسیر درستی پیش می‌روند یا خیر.
نخستین هدف این کتاب، مستند کردن دستورالعمل‌ها، شیوه‌ها و چالش‌های کاربرد پژوهش‌ گروه متمرکز در موقعیت و زمینه‌های متفاوت است. دومین هدف این کتاب، تشویق برای شفافیت بیشتر در اجرای بحث گروهی متمرکز است. معمولاً نحوة کاربرد بحث گروهی متمرکز، در مستندات پژوهش‌ بسیار سطحی گزارش می‌شود؛ بنابراین به‌سختی می‌توان درک کرد که این روش، چطور به‌کار گرفته شده است. امید است که این کتاب، به محققان کمک کند تا بتوانند کاربرد این روش و تصمیم‌گیری‌های انجام‌شده در عملیات میدانی را با اعتماد بیشتری گزارش دهند.
سومین هدف این کتاب، این است که نحوة برقراری تعادل بین دقت روش‌شناختی و چالش‌های ناشی از موقعیت و زمینة پژوهش را نشان دهد. فارغ از چگونگی و زمینة انجام دادن پژوهش‌، هر پژوهش‌ گروه متمرکز باکیفیت، باید نشان‌دهندة اصول نظری مشخصی باشد و بر اساس تصمیمات روش‌شناختی آگاهانه شکل بگیرد. معمولاً دقت روش‌شناختی، تحت‌الشعاع مدیریت چالش‌های عملیات میدانی قرار می‌گیرد؛ در مقابل، این کتاب قصد دارد به محققان کمک کند تا ارزش فراگیری موضوعات و مسائل نظری را در تولید یافته‌های باکیفیت و هدایت تصمیم‌گیری‌های متعدد در طراحی پژوهش‌ و در مرحلة جمع‌آوری داده‌ها، متوجه شوند. به‌علاوه، در این کتاب، بر بعضی از مباحث روش‌شناختی تأکید شده است تا محققان را برای پیش‌بینی بعضی از تصمیمات و انجام دادن انتخاب‌های آگاهانه در طول فرایند پژوهش‌، قادر ‌سازد.
این کتاب برای اجرا‌کنندگان، ناظران و کاربران نتایج پژوهش‌ گروه متمرکز، نوشته شده است. در درجة اول، این کتاب برای پژوهش‌گران (هم آکادمیک و هم غیرحکومتی)، دانشجویان دکترا و اساتید راهنمای آنها، در کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه، درنظر گرفته شده است. این کتاب برای کسانی که پژوهش‌ گروه متمرکز یا طرح‌های پژوهشی را از حیث رعایت ملاحظات روش‌شناختی، بررسی و ارزیابی می‌کنند، مناسب است و همچنین برای کسانی که از نتایج پژوهش‌های گروه متمرکز استفاده می‌کنند نیز مفید است تا بتوانند کیفیت پژوهش‌ را ارزیابی کنند. این کتاب، هم برای پژوهش‌گران کم‌تجربه در بحث گروهی متمرکز‌ و هم پژوهش‌گرانی که تجربة استفاده از این روش را فقط در بافت و زمینة کشورهای توسعه‌یافته دارند، به یک اندازه قابل‌استفاده است. ساختار کتاب، برحسب ترتیب زمانی انجام دادن فعالیت‌های لازم در پژوهش گروه متمرکز، تنظیم شده است و هر فصل، مرحله یا بُِعد متفاوتی از روش را بررسی می‌کند.
کتاب، با توصیف فعالیت‌های لازم در برنامه‌ریزی پژوهش‌ بین‌المللی گروه متمرکز آغاز می‌شود. در فصل‌های بعدی، ابعاد مختلف اجرای بحث گروهی، آماده‌سازی داده‌ها و تحلیل آنها، به‌تفصیل، شرح داده شده است. فصل پایانی، به موضوعات مرتبط با گزارش یافته‌های پژوهش‌ گروه متمرکز اختصاص داده شده است. در پایان هر فصل، خلاصه‌ای از موضوعات کلیدی و لیستی از اصطلاحات کلیدی که ممکن است همة خواندگان با آنها آشنا نباشند، ارائه ‌شده است.
این کتاب، عمدتاً در طول دهة گذشته و بر اساس تجربة خود من دربارة انجام دادن پژوهش‌ کیفی در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه، نوشته شده است؛ بااین‌حال، برای تهیة این کتاب، مصاحبه‌هایی با دیگرمحققان و دانشجویان دربارة تجربیات آنها در اجرای پژوهش‌ گروه متمرکز داشته‌ام. این محققان، هم از کشورهای توسعه‌یافته و هم از کشورهای درحال‌توسعه، تجربیاتی در اجرای پژوهش‌ گروه متمرکز در کشورهای درحال‌توسعه داشته‌اند. بخش‌هایی از این اطلاعات ارزشمند، در کتاب آورده شده است تا دیدگاه میدانی بی‌نظیری از تجربیات مثبت و منفی به وجود آورد. امیدوارم این تجربیات، به خواننده کمک کنند تا موضوعات مطرح‌شده در کتاب را به شرایط و زمینه‌ای که پژوهش‌ گروه متمرکز را در آن اجرا خواهند کرد، پیوند دهند.
فهرست
فصل اول: مقدمه‌ای بر پژوهش گروه متمرکز
بحث گروهی متمرکز چیست؟
قوت‌ها و محدودیت‌های بحث‌های گروه متمرکز
موارد نیاز به استفاده از بحث گروهی متمرکز
طرح‌های پژوهشی چند‌روشی
انواع پژوهش‌های گروه متمرکز
فصل دوم: برنامه‌ریزی پژوهش بین‌المللی گروه متمرکز
تعیین اهداف، جمعیت هدف و نتایج پژوهش‌
فرایند اجرای پژوهش گروه متمرکز
فصل سوم: آماده‌سازی راهنمای بحث ۹۹
راهنمای بحث برای پژوهش‌های بین‌المللی گروه متمرکز
استفاده از راهنمای ترجمه‌شده
از چه زبانی استفاده کنیم؟
فصل چهارم: آموزش تیم گروه متمرکز
اهمیت آموزش ۱۵۰
چه کسی نیاز به آموزش دارد؟ ۱۵۴
سرفصل‌های آموزش
روش‌شناسی گروه متمرکز
فصل پنجم: انتخاب شرکت‌کنندگان
گردهمایی‌ها و سازمان‌های حرفه‌ای
انتخاب شرکت‌کنندگان از کل اجتماع
فصل ششم: ترکیب گروه
گروه‌های ناآشنا در مقابل گروه‌های آشنا
چالش‌های فعالیت میدانی
فصل هفتم: تعداد گروه‌ها و اندازة گروه
اندازة گروه
مدیریت اندازة گروه در طول فعالیت میدانی
تعداد گروه‌ها
دسته‌بندی جمعیت مورد مطالعه
فصل هشتم: محل بحث گروهی متمرکز
موقعیت فیزیکی
دسترسی
ساختمان
فضاهای باز
فصل نهم: اجرای بحث گروهی
نقش‌های تیم گروه متمرکز
منشی
دستیار
مدیر جلسه
فصل دهم: ضبط بحث گروهی متمرکز
یادداشت‌برداری
ضبط تصویری
ضبط صوتی
فصل یازدهم: آماده‌سازی و تحلیل داده‌ها
اصول تحلیل داده‌ها
فرایند تحلیل داده‌ها
مضمون‌ چیست؟
تحلیل توصیفی
نظریه‌سازی
تلفیق یافته‌ها
فصل دوازدهم: نوشتن گزارش پژوهش گروه متمرکز
نوشتن گزارش پژوهش گروه متمرکز
تعیین اهداف و مخاطبان
تعیین پیام‌های کلیدی
ساختار و قالب
فهرست‌بندی و رتبه‌بندی موضوع‌ها
چهارچوب‌های مفهومی
گونه‌شناسی
منابع
واژه‌نامه