انتشارات تیسا

تهران-ایرنا- چرا رخدادهای سیاسی در ایران، همواره تحلیل گران، سیاست مداران، رسانه ها و مردم را غافلگیر می کند؟ کتاب «پیچیدگی سیاست در ایران» نوشته ی «سیدولی موسوی نژاد» سعی دارد از نگاهی علمی به این موضوع بپردازد.
نویسنده برای پاسخگویی به این پرسش، از دو نظریه ی «پیچیدگی» و «آشوب» که بیشتر در دانش های ریاضی و تجربی کاربرد دارند، استفاده کرده است تا از این راه پیچیدگی سیاست در ایران را توضیح دهد.

نویسنده در پیشگفتار این کتاب که سال ۱۳۹۳ از طرف نشر «تیسا» منتشر شده است، می نویسد: زیست جهان سیاست ایرانی در۱۶ سال اخیر دستخوش چنین تغییرات، ابهام ها و پیچیدگی هایی بوده است. پیروزی «محمد خاتمی» در انتخابات ریاست جمهوری سال ۷۶، آشوب های سال ۷۸ پس از توقیف روزنامه سلام، پیروزی «احمدی نژاد» در انتخابات ریاست جمهوری سال۸۴، آشوب های پس از انتخابات سال ۸۸ ریاست جمهوری، کنار رفتن نسبی «هاشمی رفسنجانی» از صحنه سیاست ایران و به ویژه ریاست مجلس خبرگان در سال ۱۳۸۸ ، چرخش مجلس شورای نهم در روی گردانی از حمایت از احمدی نژاد، رد صلاحیت هاشمی رفسنجانی در انتخابات یازدهم ریاست جمهوری در سال۹۲، جدایی احمدی نژاد از طیف اصولگراها و در نهایت پیروزی غافلگیر کننده «حسن روحانی» در انتخابات ۱۳۹۲ ریاست جمهوری را به مثابه نمونه هایی از رویدادهای پیش بینی ناپذیر در سپهر سیاست ایران در نظر بگیریم. وجه مشخصه اصلی سیاست ایران بین سال های ۱۳۹۲-۱۳۷۶ شمسی، بلاتکلیفی و نبود اطمینان است. در این دوره، ائتلاف ها شکننده و دوشاخه شدن مدام گروه های سیاسی مشاهده می شود، سرنوشت سیاسی گروه ها و افراد به شدت نامطمئن است.

نویسنده در فصل اول کتاب که در حقیقت مقدمه ی نظری برای شناخت سرشت دگرگونی ها و کنش های اجتماعی-سیاسی ایران است به چارچوب نظری بر مبنای نظریه ی آشوب و پیچیدگی پرداخته است.

در تعریف نظریه ی آشوب(Chaos Theory) می آورد که این نظریه به معنای وجود یک الگوی نظم غایی در تمام بی نظمی هاست. نظریه ی آشوب به عنوان یافته های جدید در علوم اجتماعی مطرح می شود که دستاوردهای قابل توجهی برای مطالعه ی حکومت، دولت، محیط زیست و مطالعات جهانی داشته است.

نویسنده در ادامه می نویسد: فهم نظریه آشوب نیاز به درک عمیق تری از روابط میان «جزء و کل»،«قطعات و سیستم»، روابط دیالکتیکی میان «ثبات و تغییر» دارد که در نهایت منجر به شکل جدیدی از «نظم و ثبات» می شود.

در ادامه درباره ی نظریه ی پیچیدگی هم می آورد: «نظریه پیچیدگی» ، «علم پیچیدگی»، «پارادایم پیچیدگی»، «جهان بینی پیچیدگی»، «پارادایم پیچیدگی»، واژه های گاهی مترادف هستند که همگی اشاره به مطالعه ی سیستم های «پیچیده ی انطباقی» دارند.

سیستم پیچیده انطباقی به معنای آن است که انطباق به ظرفیت تحول و تغییر اشاره دارد؛ بنابراین زمانی که واژه انطباقی به یک سیستم نسبت داده می شود، به توانایی آن سیستم برای یادگیری از طریق تجربه اشاره می شود .

همچنین «شگفتی»، «تغییرات ناگهانی و سریع»، «ابهام ها و خارج شدن همه چیز از کنترل» در جهان کنونی ویژگی هر «سیستم پیچیده» است.

درفصل دوم نویسنده سعی کرده با مطالعه ی آشوب در سیاست ایران، خلای تحلیلی را که مربوط به سیستم های پیچیده است با مفاهیم تازه یی پر کند. لزوم پر کردن این خلا، از اینجا ناشی می شود که نمی توان تصور کرد دگرگونی های بزرگ بسیاری در جوامع رخ دهد بی آن که هدایت امور در میان آن ها پیامد عمده یی نداشته باشد. دگرگونی هایی که از پویش هایی همچون «افزایش مهارتهای تحلیلی»، «گسترش وسایل ارتباط جمعی»، «ناکارآمدی دولت ها»، «تاثیر رخدادهای کوچک»(اثرپروانه یی)، «نقش ها»، «تعدد گروه ها» و «دوشاخگی مداوم گروه های سیاسی» سرچشمه گرفته را مورد بررسی قرار داده است.

نویسنده در این فصل با اشاره به این که برخی پیچیدگی های فضای سیاسی ایران در دهه های( ۸۰،۷۰ و۹۰ شمسی) بیش از گذشته ذهن تحلیلگران مسایل ایران را به خود مشغول کرده است، یادآوری می کند که ویژگی غالب فضای سیاسی در این سال ها «واکنش های سریع بازیگران»، «تقاضاهای مصرانه مردم»، «ائتلاف های گذرا و ناپایدار»، «از هم گسستگی و انشعاب مداوم و تصاعدی گروه های سیاسی» و «عوض شدن خط مشی ها» بوده است؛ این خصلت ها باعث شده اند که رویدادهای سیاسی ایران به شکلی آشوبناک در امتداد خطوط ستیز و همکاری پیش روند.

همچنین نویسنده سعی کرده با درهم تنیدن مفهوم «اثرپروانه یی» با «نظریه ی آشوب» (جیمز روزنا) و «تحلیل گفتمان» از روش «منظومه معنایی» بهره بگیرد.

در فصل سوم، کتاب به بررسی آشوب های سال۱۳۸۸ ایران از دیدگاه نظریه ی آشوب پرداخته و سعی کرده پارامترهای موثر بر آن را بررسی کند.

فصل چهارم کتاب به انتخابات ریاست جمهوری ۲۴ خرداد ۱۳۹۲ و نتایج آن پرداخته است. نویسنده برای تحلیل این رخداد، نخست پارامترهای موثر بر پیچیدگی جامعه ی سیاسی ایران، مولفه های پیروزی حسن روحانی در این انتخابات و خصلت های پیچیدگی این رخداد را مورد بررسی قرار داده است.

نویسنده در ابتدای این فصل می نویسد: در فاصله سال های ۱۳۷۶تا۱۳۹۲ پنج انتخابات برای تعیین رییس جمهور در ایران برگزار شد و در این میان، تنها انتخابات ۱۳۸۰ بدون غافلگیری و با نتایج پیش بینی شدنی به پایان رسید. در دیگر دوره های انتخابات ریاست جمهوری(در فاصله ی سال های ۱۳۷۶تا۱۳۹۲)، نه تنها مردم، رسانه ها، کشورهای خارجی و بسیاری از تحلیلگران، بلکه حتی خود نامزدها نیز منتظر شنیدن نتایج انتخابات نبودند. به باور بسیاری از تحلیلگران، یکی از غافلگیرکننده ترین رخدادهای ۱۶سال اخیر، انتخابات ۲۴خرداد۱۳۹۲بوده است.

نویسنده در فصل پنجم به بیان نتایج پژوهش خود پرداخته و به این مساله اشاره می کند که پیام کلی ادبیات علم پیچیدگی (Compelex Science) برای تحلیل ساحت سیاست ایران این است که به جای تمرکز بر اجزا و عناصر سیاست ایران و چگونگی عملکرد آن، باید بر تعاملات بین این اجزا و عناصر متمرکز شد و دید چگونه این روابط نه تنها هویت اجزا، بلکه هویت کلیت سیستم و در نتیجه آشوبناکی آن را تعیین می کنند.

نویسنده در این فصل که نتیجه گیری مباحث است برای جامعه ی پیچیده ی ایران ازهشت اصل زیربنایی نام می برد:

۱-رفتارهای سیاسی جامعه ی ایران که به ظاهر ماهیت و نحوه تغییر در آنها تعریف شده و معادله آن قابل تدوین است، پیش بینی نشدنی است. رابطه اصولگرایان و اصلاح طلبان و جایگاه آن ها که در ۱۶ سال اخیر معادله قدرت در ایران را تشکیل می دادند، دچار افت و خیزهای بسیاری بوده است. برای نمونه، اصلاح طلبان که نیروهای چپ دهه اول انقلاب بودند، به ناگاه تغییر جهت داده و به اندیشه های راست اول انقلاب نزدیک شدند. برنامه های اقتصاد سوسیالیستی آنان به برنامه های اقتصاد آزاد بدل شد، شعارهای مبارزه با سرمایه داری به تعامل با غرب سرمایه دار تبدیل شد.

۲-ساحت سیاست ایران در برابر تغییرات اندک بعضی از متغیرهای وابسته خود حساسیت فراوان نشان می دهند، به طوری که ایجاد تغییری ناچیز در شرایط اولیه آن ها منجر به تحولات و تغییرات بزرگی در کل ساختار سیاست می شود که این اصل همان اصل اساسی و پایه یی نظریه آشوب(اثرپروانه یی) است که می گوید: رخدادهای کوچک می تواند پیامدهای سهمگینی داشته باشند. اثر پروانه یی به این معناست که تغییر جزیی در شرایط اولیه می تواند به نتایج وسیع و پیش بینی نشده در ستاده های سیستم منجر شود و این سنگ بنای نظریه آشوب است.

۳- رفتارهای به ظاهر تصادفی که نتیجه تعامل دو اصل بالاست، خود دارای نظم است و مطالعه الگوها و تیپ های این چنین، بی نظمی های حقایق جامعه شناختی خاصی را روشن می کند.

۴- آشوبناکی فضای سیاسی ایران بر اساس این تئوری نه به دلیل تصادفی بودن رخدادها و تصمیم گیری ها بلکه به دلیل پیچیده بودن سیستم است.

۵- جامعه قادر است ساختار درونی و عملکرد خود را در پاسخ به شرایط خارجی تغییر دهد. بر اساس این اصل، ریشه بسیاری از تحولات ۱۶سال اخیر ایران را نه در نظریه توطئه بلکه در نظریه خودسازمان دهی می توان جستجو کرد.

۶- خودترمیمی یکی دیگر از خصلت های جامعه ایران است که امید برای یافتن راه حل های جدید را در جامعه زنده نگه می دارد. جامعه هنگامی که در معرض تغییرهای محیطی قرار می گیرد قادر به انطباق و حفظ خود هست. هنگامی که سیستم در معرض تهدید یا آسیب قرار گرفت، عناصری از سیستم که از آسیب وارده شده در امان مانده اند، قادر است کل سیستم را نجات دهد.

۷-جامعه نوعی از سیستم خودکار است که کنترل آن در سراسر دستگاه توزیع شده است. به جای داشتن یک نیرو در مرکز که کار کنترل را انجام دهد، کنترل آن، در بخش های گوناگون پراکنده شده است. براین اساس، قدرت در سراسر جامعه توزیع شده است و کنترل مرکزی در مدیریت وجود ندارد.

۸-جاذبه های نهایی رخدادهای سیاسی ایران، بی نظم هستند. مسیر آن ها به هم پیچیده، چند جهته و گسترده است.

از همین رو نویسنده در ادامه می نویسد: با در نظر گرفتن این هشت اصل که حاصل پیوند (امتزاج) دو نظریه آشوب و پیچیدگی است، می توانیم به ریشه بسیاری از رخدادهای غافلگیر کننده ۱۶سال اخیر سیاست ایران پی ببریم.

در پایان نویسنده پیشنهادهایی در زمینه ی «سیاست ورزی»، «حکومت داری»، «تحلیل سیاسی»، «پژوهش های آینده پیرامون سیاست ایران»، «برنامه ریزی های حکومتی»، «تصمیم گیری های سیاسی» و «تحلیل سیاسی» ارایه داده است.

*گروه پژوهش های خبری