انتشارات تیسا
فرصتی برای گسترش افکار؛ فعال در حوزه چاپ و نشر کتابهای علوم انسانی.
کافی‌شاپ و زندگی شهری
فاضلی، نعمت اله،۱۳۹۰، کافی‌شاپ و زندگی شهری،تهران: تیسا، ۷۱ صفحه
مسلماً مردم برای نوشیدن یک فنجان قهوه به کافی‌شاپ نمی‌روند. اگر چنین بود، می‌توانستند قهوه را در منزل خود با قیمت ارزان‌تر، در کمال آرامش، در حال گوش دادن به موسیقی دلخواه و در حال استراحت بر روی مبلمان راحتی یا در باغچه حیاط‌شان، کنار گُل‌ها و زیر سایه درختان زیبا بنوشند. اما افراد کافه‌رو، ترجیح می‌دهند به کافی‌شاپ بروند؛ جایی که نوشیدن قهوه تنها بهانه‌ای است برای دست یافتن به تجربه‌هایی دیگر. آنها می‌دانند در قهوه‌خانه و کافی‌شاپ چیزی فراتر از قهوه، خوردنی و نوشیدنی وجود دارد: چیزی از جنس معنا، احساس، تجربه و فرهنگ. می‌توان تمام اینها را در عبارت ساده و کوتاه «فرهنگ کافی‌شاپ» خلاصه کرد. باری، راز زیبایی و جذابیت کافی‌شاپ برای آنها که این مکان را دوست دارند، «فرهنگ کافی‌شاپ» و «تجربه‌های فرهنگی» برآمده از این فرهنگ است. یکی از کافه‌روهای ایرانی می‌گوید: «به عنوان یک حامی پروپا قرص کافه‌نشینی همیشه به دوستانم گفته‌ام که به دنبال فضا هستم نه غذا» (سینایی، ۱۳۸۹).
کافه‌داران نیز از این واقعیت به‌خوبی آگاهند. آنها نیک می‌دانند که باید جرعه‌ای فرهنگ به کام مشتریان بچشانند تا «قهوه کافی‌شاپ» برای کافه‌روها طعمی گواراتر و متفاوت از «قهوه خانگی» داشته باشد. یکی از قدیمی‌ترین کافی‌شاپ‌های شهر تهران، با آگاهی از اینکه در کافی‌شاپ چیزی که توجه مشتریان را جلب می‌کند، قهوه نیست بلکه فرهنگ آن است، در وب‌سایتش به معرفی «فرهنگ کافی‌شاپ‌ها در هندوستان» پرداخته است؛ و از این طریق تمام چیزی را که آن کافی‌شاپ به مشتریانش می‌دهد، تبلیغ می‌کند:
در کافی‌شاپ‌ها در هندوستان معمولاً صدای موزیک‌های تُند چیزی است که همیشه وجود دارد... بیشتر کافی‌شاپ‌ها در هند از شعبه‌های معروف اروپایی هستند که نوشیدنی سنتی هندی مثل چای هندی را ندارند... قشری که به کافی‌شاپ‌های معروف در هندوستان رفت‌وآمد دارند، بیشتر از سطح متوسط به بالا هستند و این نکته‌ای است که صاحبان کافی‌شاپ‌ها به آن توجه دارند. بر اساس همین معیار محل احداث این مکان‌ها را شناسایی می‌کنند. به طور مثال، در مراکز خرید بزرگ، محله‌هایی که نزدیک دانشگاه است و جاهای شلوغ و پرترددی که مردم از رفاه مالی بهره‌مند هستند، حتماً یکی از این شعبه‌ها یا چند شعبه در کنار هم دیده می‌شود. کافی‌شاپ در هند محلی است برای دیدار دوستان، گپ زدن و گذران وقت... شاید بتوان گفت استقبال نسل جوان از کافی‌شاپ‌ها و همچنین توریست‌هایی که به هند می‌آیند و با این شعبه‌ها آشنایی دارند، عواملی هستند که نقش کافی‌شاپ‌ها را در هند پررنگ‌تر کرده است. امکانات مختلفی در این کافی‌شاپ‌ها نیز وجود دارد، مانند انتخاب موزیک مورد علاقه و گوش دادن به آن و پخش کلیپ‌موزیک به همراه برخی تبلیغات از تلویزیون‌های مداربستة نصب‌شده در کافی‌شاپ‌ها. در بعضی از شعبه‌های این کافی‌شاپ‌ها کتاب‌فروشی هم وجود دارد و به علاقه‌مندان، مجله یا هفته‌نامه منتشرشدة مختص کافی‌شاپ را هدیه می‌دهند. به طور مثال، کافه باریستا هفته‌نامه‌ای دارد که در آن اخبار مهم سیاسی و اجتماعی، اخبار زندگی هنرپیشه‌های هندی و غربی، همین‌طور طالع‌بینی هندی و پیشگویی اتفاقاتی که قرار است در طول هفته برای متولدین هر ماه بیفتد و برنامه‌های هفتگی سینما و تلویزیون چاپ می‌شود. فروش برخی محصولات از جمله قهوه، لیوان قهوه‌خوری، فلاسک، بلوز و کلاه نیز که مارک کافی‌شاپ بر روی آن است در این کافی‌شاپ‌ها مرسوم است. نکته جالب دیگر اینکه، کافی‌شاپ‌ها محل‌هایی برای فروش بلیت‌های کنسرت بزرگ موسیقی و خوانندگان نامدار هندی و خارجی هستند، زیرا این مکان‌ها مملو از جوانان و دانشجویانی هستند که از این چیزها استقبال می‌کنند.[۱]
این گزارش در واقع تصویری نسبتاً روشن از کافی‌شاپ‌ها در تهران هم هست. شاید بتوان این گزارش را با اندکی دستکاری درباره کافی‌شاپ‌ها در بسیاری شهرهای دیگر جهان مانند توکیو، پکن، ونیز، مکزیکوسیتی، لندن و واشنگتن[۲] هم به کار برد، زیرا کافی‌شاپ‌ها به عنوان بخشی از فرایند «جهانی‌شدن فرهنگی»[۳] در چند دهه گذشته، به تمام عالم از جمله ایران گسترش یافته‌اند[۴]. اما اگر کافی‌شاپ را نه محلی برای نوشیدن قهوه بلکه فضایی برای تولید و تجربه نوع خاصی از فرهنگ بدانیم، در این صورت «فرهنگ کافی‌شاپ ایرانی» چگونه است؟ این پرسشی است که کافه‌روها با رفتن به کافه‌ها آن را تجربه می‌کنند و من مایلم در این مقاله آن را توصیف و تحلیل کنم.
با در نظر گرفتن هدف مذکور، مقاله حاضر بحثی درباره کافی‌شاپ‌ها در ایران از دیدگاه «مطالعات فرهنگی»[۵] است. در بخش نخست مقاله، اهمیت مطالعه کافی‌شاپ‌ها و جایگاه آن در گفتمان مطالعات فرهنگی را توضیح می‌دهیم. سپس به بررسی ویژگی‌ها، کارکردها و ابعاد مختلف کافی‌شاپ‌ها در ایران می‌پردازیم. تلاش کرده‌ایم تا کافه و کافه‌نشینی را به‌مثابه بخشی از «تجربه مدرنیته ایرانی» توضیح دهیم؛ ازاینرو، روابط بین کافی‌شاپ‌ها با فرایندهای عمومی تحول فرهنگ در تاریخ معاصر و امروز ایران مانند شهرنشینی، رشد طبقه متوسط، رسانه‌ای؟شدن، مصرفی‌شدن، جهانی‌شدن و امثال اینها را توصیف و بیان می‌کنم. کافه و کافه‌نشینی را در بستر فرهنگ امروز ایران قرار داده‌ام و از زوایای مختلف به آن نگاه کرده‌ام. روش کارمان در این بررسی مانند دیگر مطالعاتمان درباره فرهنگ معاصر ایران بافت‌مندسازی[۶] و تکیه بر «تجربه‌های زیسته»[۷] و مشاهداتمان بوده است. به عنوان مردم‌نگار[۸] به هر گوشه‌ای از جامعه و فرهنگ ایران نگاه می‌کنیم، آن را جذاب و جالب می‌بینیم. در همه‌جا نوعی تازگی و تحول مشاهده می‌شود. کافی‌شاپ یکی از این تازگی‌هاست. در عین حال، محققان و آکادمی علوم اجتماعی در ایران با توجه به هژمونی روحیه محافظه‌کاری رایج در آن، کمتر این وجوه تازه و دیدنی را در دستور کار مطالعات[۹] خود قرار می‌دهند؛ ازاینرو، احساس می‌کنیم نباید منتظر انجام تحقیقات تجربی و نظام‌مند بمانیم و علی‌الحساب اگر تأملات مردم‌نگارانه را توضیح دهیم، بهتر از سکوت کردن است.
در این مقاله هدفمان بیش از هر چیز طرح نوعی دیدگاه و بیان مسئله است. می‌دانیم که بررسی دقیق و همه‌جانبه کافی‌شاپ‌ها نیازمند بررسی‌های تجربی بیشتر و روشمندتر است؛ ازاینرو، این مقاله را می‌توان «درآمدی بر شناخت کافی‌شاپ از دیدگاه مطالعات فرهنگی» دانست و نه چیزی بیشتر.
ابعاد سیاسی کافی‌شاپ‌ها، روند تاریخی شکل‌گیری و توسعه آنها، یا رابطه شهر و محله با کافی‌شاپ‌ها، روابط بین کافی‌شاپ‌ها و خرده‌فرهنگ جوانی[۱۰]، یا به طور کلی نقش کافی‌شاپ‌ها در روابط بین نسلی[۱۱] در ایران امروز، ابعاد جنسیتی کافی‌شاپ‌ها، جهانی‌شدن و کافی‌شاپ‌ها و رابطة بین مصرف‌گرایی[۱۲] و کافی‌شاپ‌ها، موضوعاتی هستند که به اجمال و تا حدودی آنها را بررسی کرده‌ایم. همچنین موضوعات و پرسش‌هایی نیز وجود دارد که از دید ما در این مقاله دور مانده‌اند. برای مثال، ابعاد اقتصادی کافی‌شاپ‌ها مانند نقش آنها در زمینه اشتغال، درآمدزایی و کسب‌وکار. همچنین مشکلات صنفی کافی‌شاپ‌ها یا مسائل و وجوه آسیب‌مند و چالش‌های اجتماعی و فرهنگی کافی‌شاپ‌ها، موضوعاتی است که هدف این مقاله رسیدگی به آنها نیست.
فهرست
پیشگفتار
مقدمه
کافی‌شاپ‌ها به مثابه مسئله فرهنگ و اهمیت آن
کافی‌شاپ و مطالعات فرهنگی
ویژگی‌ها و کارکردهای کافی‌شاپ‌ها
۱. شهری بودن
۲. کافی‌شاپ و طبقه متوسط شهری جدید
۳. کافی‌شاپ و تجربه مدرنیته
۴. کافی‌شاپ و سیاست
۵. کافی‌شاپ و فرهنگ جوانی
۶. کافی‌شاپ، آموزش عالی و تحصیل‌کردگان
۷. کافی‌شاپ و جهانی‌شدن
۸. کافی‌شاپ و رسانه‌ها
۹. کافی‌شاپ و زندگی روزمره
تجربه‌های کافه‌نشینان
نتیجه‌گیری: کافی‌شاپ و آینده
منابع و مأخذ
